Otto Leopold Marcin (de Otto, von Otto), (1819–1882), pseud. Dr Marcin Mazur, Marcin Mazur; pastor ewangelicki, pisarz, działacz społeczny. Pochodził z rodziny, która przybyła z Francji do Saksonii, skąd za Augusta II osiedliła się w Polsce, otrzymała indygenat szlachecki i spolonizowała się. Ur. 2 XI w Warszawie, był synem Jakuba (zm. 1845), powstańca z r. 1794, kapitana artylerii WP, i Tekli z Költzów (zm. 1874). Początkowo uczył się w domu. W r. 1839 ukończył z odznaczeniem gimnazjum w Warszawie. Dn. 13 X 1840 zapisał się, jako stypendysta rządowy, na Wydział Teologiczny uniwersytetu w Dorpacie; po roku przeniósł się na teologię do Berlina, gdzie studiował do r. 1844, otrzymując stypendium ufundowane przez Daniela Dawissona z Gdańska, dla studentów Jednoty Ewangelicko-Reformowanej.
Po powrocie do kraju O. został ordynowany 5 (17) III 1844 w Warszawie. Po kilkumiesięcznym wikariacie w Kaliszu, w l. 1844–9 był proboszczem w Piotrkowie. Dn. 16 VIII 1849 wybrany drugim pastorem parafii ewangelickiej w Warszawie dał się poznać jako doskonały mówca i gorliwy duszpasterz. Wystąpił wówczas z inicjatywą wprowadzenia nabożeństw w języku polskim we wszystkie niedziele i święta. Rozwinął również działalność społeczną: w r. 1850 założył Dom Sierot, a w r. 1852 w czasie epidemii tyfusu pomagał chorym. Jako nauczyciel religii był opiekunem szkół zborowych i od r. 1861 wchodził do Tymczasowej Rady Wychowania Publicznego. Brał także udział w życiu towarzyskim, bywał w salonach warszawskich i resursie kupieckiej. W lutym 1861 O. uczestniczył w manifestacyjnym pogrzebie pięciu poległych, następnie został powołany do Dyrekcji Konstablów oraz w jesieni t.r. wszedł do Rady Miejskiej jako zastępca członka. Należał do współorganizatorów nabożeństw patriotycznych w Kościele ewangelickim. Pod zarzutem udziału w pogrzebie arcbpa Antoniego Fijałkowskiego i sympatyzowania z ruchem O. został aresztowany 19 X 1861 i osadzony w cytadeli. Z powodu złego stanu zdrowia w r. 1862 przeniesiony był do szpitala więziennego. Reskryptem z 18 (30) IV 1862 zarządzono deportację O-y do guberni wołogodskiej i zawieszono go w obowiązkach pastora. Dzięki staraniom rodziny O. został zwolniony 26 III (7 IV) 1862, choć pozostawiono go pod dozorem policyjnym. Dopiero na interwencję Aleksandra Wielopolskiego książę Konstanty pozwolił mu 10 IX 1862 na wykonywanie funkcji duszpasterskich. Nadal oddany sprawie narodowej, naraził się prezesowi konsystorza Aleksandrowi Krusensternowi i lojalnemu wobec zaborcy wiceprezesowi konsystorza i pierwszemu pastorowi warszawskiemu J. A. T. Ludwigowi. Po upadku powstania opuścił Warszawę i przeniósł się do Cieszyna. W r. 1865 Wydział Teologiczny uniwersytetu w Lipsku nadał mu zaocznie stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy Johann Ostroróg. Ein historischer Beitrag. Dn. 25 III 1866 został obrany pastorem zboru cieszyńskiego.
W Cieszynie O. szybko zyskał wielkie uznanie i popularność. W kazaniach i artykułach, drukowanych w „Zwiastunie Ewangelicznym”, podkreślał wspólnotę językowo-etniczną ewangelików z narodem polskim i dążył do umocnienia jej poczucia narodowego. Jako rzecznik nurtu ortodoksyjnego i polskiego w Kościele ewangelickim zwalczał obóz liberalno-niemiecki. W poufnej opinii do władz w Opawie superintendent Karol Schneider z Bielska wskazywał na czołową rolę O-y w polskim ruchu narodowym i donosił o jego udziale w «zabawach narodowych» w Ropicy (1865) i Sibicy (1868) oraz kontaktach z M. Hodžą, słowackim działaczem narodowym. Na przełomie 1867/8 r. O. otrzymał zaproszenie Ewangelickiej Naczelnej Rady Kościelnej w Berlinie na stanowisko zastępcy superintendenta generalnego w Prusach Wschodnich z siedzibą w Ełku. Po wielomiesięcznych pertraktacjach zrezygnował jednak z tej propozycji.
W Cieszynie O. prowadził szeroką działalność społeczno-oświatową, skupiając wokół siebie przede wszystkim nauczycielstwo. Początkowo w swoim domu, a od r. 1867, gdy wszedł do Zarządu Czytelni Ludowej, w sali Czytelni organizował wieczory dyskusyjne, gdzie często sam wygłaszał odczyty na tematy historyczno-literackie. Pomagał również w urządzaniu amatorskich przedstawień teatralnych przy Czytelni Ludowej, brał udział w kierowaniu pracami Tow. Pomocy Naukowej i Funduszu Wdów i Sierot. Jako ideolog polskiego protestantyzmu na Śląsku Cieszyńskim, opowiadał się O. za współpracą z działaczami katolickimi w imię wspólnych interesów narodowych. W czasie pobytu w Cieszynie utrzymywał kontakt z Józefem I. Kraszewskim, który zamieścił artykuł O-ta pt. Słowo o sytuacji na Śląsku Austriackim (w: „Rachunki z r. 1868”, P. 1869 s. 624–31), a na łamach redagowanego przez siebie „Tygodnika” w Dreźnie ogłaszał w l. 1870–1 Listy polskiego protestanta, publikowane pod pseud. Marcin Mazur. Dzięki pomocy Kraszewskiego O. wydrukował Offener Brief an die deutschen Fürsten und das Deutsche Volk (Leipzig 1872), skierowany przeciw polityce germanizacyjnej na ziemiach polskich.
Działalność O-y na Śląsku Cieszyńskim przyczyniła się w dużym stopniu do pogłębienia polskości wśród tamtejszych ewangelików. Jednakże wzmagająca się krytyka polityki ewangelickich narodowców oraz śmierć Jana Śliwki, nauczyciela i działacza narodowego blisko związanego z O-ą, zniechęciły go i wpłynęły na decyzję powrotu do Warszawy. W czerwcu 1875 przeniósł się do Warszawy, a 6 (8) t.r. został obrany II pastorem. Zajął się wówczas głównie pracą w szkolnictwie zborowym i działalnością społeczną. W r. 1878 wystąpił z memoriałem w sprawie założenia diakonatu i wprowadzenia sióstr diakonis do szpitala ewangelickiego w Warszawie. Na polecenie zboru opracował statut diakonatu przy zborze stołecznym. Z myślą o jubileuszu 100-lecia parafii ewangelickiej w Warszawie napisał dla kolegium kościelnego cenny źródłowo Przyczynek do historii zboru ewangelicko-augsburskiego warszawskiego 1651–1781 r. (W. 1881, toż w tłum. niemieckim 1882).
Ponadto O. posiadał obfity i różnorodny dorobek pisarski zarówno z zakresu kaznodziejstwa, jak i historii, literatury, filozofii oraz etnografii. Pisał i mówił «iście zygmuntowską polszczyzną». Ogłosił kilka zbiorów kazań, jak: Ojcze nasz – dziewięć kazań (W. 1855, 2. wyd. 1872), Zakon Boży w dziesięciu przykazaniach wygłoszony (W. 1865), Rozmyślania i modlitwy (W. 1874), oraz poszczególne kazania: Chrystus idzie, by sądzić żywe i umarłe… (Cieszyn 1866), Ostatnie słowo (Cieszyn 1866), Słowo pasterskie (Cieszyn 1866). Ukazały się drukiem jego mowy pt. Dwie mowy… powiedziane na pogrzebie śp. dra Malcza (W. 1853) i Mowa miana na pogrzebie śp. dra Ottona von Oettingera (W. 1856). Po śmierci O-y wydał Franciszek Michejda jego Rozmyślania i kazania (Cieszyn 1887) oraz obszerny zbiór pt. Postylla czyli wykład Ewangelii i Listów na wszystkie niedziele i święta uroczyste roku kościelnego (Cieszyn 1892).
O. interesował się również biografistyką. Opracował jedną z pierwszych w polskiej historiografii kościelnej monografię o Marcinie Lutrze, wydaną w Warszawie w r. 1865, a ponadto na łamach „Zwiastuna Ewangelickiego” ogłosił życiorysy Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Jana Ostroroga, Waleriana Krasińskiego i in. Największe zasługi położył jednak O. jako redaktor i wydawca „Zwiastuna Ewangelickiego”, który ukazywał się w Warszawie w l. 1863–6, w Cieszynie w l. 1867–75 i ponownie w Warszawie w l. 1876–82. Było to jedyne pismo ewangelickie polskie, a większość artykułów pisał sam O. Na Śląsku Cieszyńskim przepisywano nawet artykuły ze „Zwiastuna” ucząc się w ten sposób poprawnej polszczyzny. O. współpracował ponadto z „Tygodnikiem Ilustrowanym”, gdzie umieszczał artykuły filozoficzne i etnograficzne, z „Gwiazdką Cieszyńską”, w której publikował obszerne szkice o Adamie Mickiewiczu, Ignacym Krasickim, Mikołaju Koperniku i in., z Encyklopedią Powszechną Orgelbranda, pisząc dla niej hasła dotyczące historii Kościoła i teologii ewangelickiej. Wydał także Zbiór pieśni duchownych ewangelickich i modlitw (W. 1866), umieszczając w nim dziesięć własnych pieśni, oraz jako znawca hymnologii brał udział w pracach nad ułożeniem projektu „Agendy dla kościoła ewangelicko-augsburskiego” (1882). Przygotowywał również materiały do monografii o Śląsku Cieszyńskim i część z nich opublikował w artykule pt. Okolice Cieszyna (w: Księga Pamiątkowa ku czci Pawła Stalmacha, Kr. 1873). O. przetłumaczył na język polski kilka prac, jak I. E. Erdmanna „Zarys logiki i metafizyki Hegla” (Lipsk 1844), „Mały i duży katechizm M. Lutra” (W. 1859, oraz szereg wydań w l. 1859–1914), F. Melanchtona „Konfesja Augsburska” i „Apologia czyli obrona konfesji Augsburskiej”, M. Lutra „Artykuły Szmalkaldzkie” („Zwiastun Ewangeliczny” 1881). Za działalność literacką i narodową O. został mianowany 14 XI 1868 członkiem korespondentem Tow. Naukowego Krakowskiego, a w r. 1881 członkiem honorowym Tow. Ewangelickiej Oświaty Ludowej.
O. zmarł 22 IX 1882 w Warszawie, pochowany został na tamtejszym cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim, a pogrzeb jego stał się manifestacją kilkunastu tysięcy ewangelików polskich. Mowy wygłaszane na pogrzebie O-y (m. in. Jana Pindóra, Jana Glajcara i in.) zostały wydane drukiem w Warszawie w r. 1883. W r. 1887 zbór ewangelicki wystawił pomnik na grobowcu O-y wg projektu Jana Kryńskiego. W 120 rocznicę urodzin O-y zorganizowano w Warszawie 25–26 II 1939 Zjazd Polaków Ewangelików celem uczczenia jego pamięci. Odsłonięto wówczas tablicę pamiątkową na plebanii, gdzie mieszkał i zmarł, a „Przegląd Ewangelicki” wydał specjalny numer (1939 nr 9) poświęcony jego osobie i działalności.
O. był trzykrotnie żonaty. W r. 1844 ożenił się z Felicją Hildebrandt (1821–1847), z którą miał dwie córki: Zofię Marię (zm. 1846) i Felicję (1847–1876). Następnie w r. 1850 poślubił Emilię Izabellę Linde (1821–1857) i miał z nią dwóch synów: Karola Leopolda (1851–1861) i Zygmunta Tadeusza, zmarłego w niemowlęctwie. Po raz trzeci zawarł związek małżeński (r. 1859) z Heleną Weychert i miał czworo dzieci: Elżbietę (1864–1930), żonę Władysława Madejskiego, Henryka (1866–1868), Helenę (1872–1943), żonę J. Koniecznego, i Jana Jakuba (1876–1895).
Brat O-y Jan Franciszek de Otto von Othenthal (1812–1875) uczył się w korpusie kadetów w Kaliszu, w r. 1830 był podchorążym kompanii rakietników pieszych, w t.r. awansował na podporucznika. Brał udział w powstaniu listopadowym, walczył pod Grochowem, przy oblężeniu Warszawy i Modlina. Następnie był urzędnikiem w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a po r. 1844 osiadł w majątku żony Idalii Hauke, wdowy po Sylwestrze Jankowskim, we wsi Kamion (pow. sochaczewski), gdzie pracował jako pisarz magazynu solnego.
Podobizny O-y w B. Synodalnej Kościoła Ewangel.-Augsburskiego w W.; – Estreicher w. XIX; Szeruda J., Bibliografia polsko-ewangelicka XIX i XX w., w: „Roczn. Ewang.” (W.) 1925; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Filoz. w Pol. Słown.; Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Eging (Niederbayern) [1967]; Łoza, Rodziny pol.; Uruski; Łoza, Legia Honorowa; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski; – Bartel O., Narzyński J., Marcin Luter w Polsce, w: Lau F., Marcin Luter, W. 1966; Berg, Zapiski o powstaniu; Broda J., Stulecie kancjonału ks. Otto, „Kalendarz Ewang.” 1966 s. 133–6; Bursche J., Die Evangelisch-Augsburgische Kirche in Polen, w: Ekklesia, Leipzig 1938 V 61–2; Chlebowczyk J., Wybory i świadomość społeczna na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX w., Kat. 1966 s. 170, 191, 205, 216, 239; Gastpary W., Historia protestantyzmu w Polsce od XVIII w. do I wojny światowej, W. 1977; Gembarzewski, Wojsko Pol. 1815–30, s. 130; Die Geschichte der Augsburgischen Kirche und ihre Auswirkung auf das Kongress-polnische Deutschtum, „Die evangelische Diaspora” (Leipzig) R. 21: 1939 s. 308–23; Glass J., Ks. Leopold Otto, jako pastor polski, W. 1919; Homola I., Tygodnik Cieszyński i Gwiazdka Cieszyńska pod red. P. Stalmacha, Kat. 1968; Jenike L., Kronika Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie 1782 do 1890, W. 1891 s. 77–8, 83, 93, 96, 98, 105, 107, 110, 117–18, 145, 157, 169, 171–3; Kammel R., Die Muttersprache in der kirchlichen Verkündigung, Witten 1959 s. 147–58; Kieniewicz S., Warszawa w powstaniu styczniowym, W. 1965; Kleindienst A., Der Gedanke der Teilung nach nationalen Gesichtspunkten in der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen zwischen den beiden Weltkriegen, „Zeitschr. f. Ostforschung” R. 13: 1964 z. 1/2 s. 159–60, 174; Kneifel E., Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Niedermark Schaft [1964] s. 137–40; Koberdowa I., Warszawska Rada Miejska 1861–1863, „Roczn. Warsz.” T. 2: 1961 s. 117; Kossak Z., Nieznany kraj, W. 1961 s. 215–49; Kotula K., Jan Śliwka…, W. 1933 s. 99–106; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego, W. 1929 s. 64, 68, 90; Michejda F., Ks. Dr Leopold Marcin Otto, w: Otto L., Rozmyślania i kazania, Cieszyn 1887 s. VIII–XXX; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa polskiego, Kat. 1965; Pogląd na stan i sprawy ewangelickiego zboru w ostatnich latach, Cieszyn 1869 s. 9–14; Pośpiech J., Śląsk w twórczości i korespondencji J. I. Kraszewskiego, Wr. 1969; Przyborowski W., Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1892–6 III 395; Ramotowska F., Rząd carski wobec manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim w l. 1860–1862, Wr. 1971; Rhode A., Die Evangelische Kirche im Posener Lande, Würzburg 1956 s. 163; Szeruda J., Zarys dziejów teologii ewangelickiej, Kr. 1952 s. 17; Szulc E., Leopold Otto (Aresztowanie i uwolnienie), „Kalendarz Ewang.” 1968 s. 101–14; Wantuła J., Ks. Leopold Otto na Śląsku, tamże 1964 s. 58–71; Wojak T., Ks. Dr Leopold Marcin Otto, ojciec polskiego ewangelicyzmu, W. 1934; Zabawski W., Droga do ziemi obiecanej, Cieszyn 1934 s. 25, 49, 53–4, 62, 68, 85; – Album Academicum der Kaiserlichen Universität Dorpat, Dorpat 1889 s. 303; Cinciała A., Pamiętnik, Kat. 1931; Dyboski T., Pamiętnik Czytelni Ludowej 1861–1911, Cieszyn 1912 s. 14; Kolberg O., Korespondencja, w: Dzieła wszystkie, Wr.–P. 1969 II, III; Koresp. namiestników Król. Pol.; Korespondencja Pawła Stalmacha, Wr. 1969; Kubisz J., Pamiętnik starego nauczyciela, Cieszyn 1928 s. 153,165–300; Listy śląskie J. I. Kraszewskiego z l. 1841–1886, Opole 1966 s. 195–208, 309–11; Pamiętnik Czytelni Ludowej w Cieszynie, Cieszyn 1887 s. 47, 54–5; Pamiętnik Ignacego Baranowskiego, 1840–1862, P. 1923 s. 248, 253; Pindór J., Pamiętnik, Cieszyn 1932 cz. 1 s. 11, 46; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji w Warszawie 1860–1864, Wr. 1965; Sprawozdania z zarządu parafii ewangelicko-augsburskiej w Warszawie za l. 1876, 1878, 1882, 1883, 1892; Sprawy Warmii i Mazur w korespondencji Wojciecha Kętrzyńskiego, Wr. 1952 s. 20, 21, 69, 161, 162, 198, 289; Szpadkowski T., Zapiski Warszawskie…, Wr. 1969 s. XV, XXVI, 65, 92, 93, 171; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim Warszawy, Wr. 1959; Wspomnienia Cieszyniaków, W. 1964; Z korespondencji ks. Leopolda Marcina Otto z J. I. Kraszewskim, Oprac. J. Narzyński, „Roczn. Teolog. Chrześcijańskiej Akad. Teolog.” R. 9: 1967 z. 1 s. 91–105; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Allgem. Evangelisch-Lutherische Kirchenztg.” (Leipzig) 1882 s. 983; „Czas” 1866 nr 65; „Czas” 1968 nr 108; „Dzien. Cieszyński” 1913 nr 78; „Ewang. Poseł Cieszyński” 1938 nr 7, 9, 11; „Ewangelik” 1919 nr 8, 9/10; „Głos Ewang.” 1932 nr 10, 40, 1939 nr 9; „Gwiazdka Cieszyńska” 1882 nr 40; „Jednota” 1939 nr 5; „Kłosy” 1882 s. 218–19; „Kur. Warsz.” 1913 nr 78; „Lutherische Rundschau” (Stuttgart) 1956/7 z. 4 s. 417; „Pielgrzym Pol.” 1948 s. 156–7; „Polnische Correspondenz” (P.) 1882 nr 27; „Poseł Ewang.” 1932 nr 39; „Posener Evangelisches Kirchenbl.” 1939 nr 6; „Przegl. Ewang.” 1939 nr 7, 9, 10; „Przyj. Ludu” (Cieszyn) 1887 nr 22; „Przyj. Ludu” (czeski Cieszyn) 1953 nr 12; „St. Petersburger Evangelisches Sonntagsbl.” 1882 nr 45; „Strażnica Ewangeliczna” 1959 nr 22; „Weg und Ziel” (Hannover) 1963 nr 6; „Zwiastun Ewangeliczny” 1882 nr 10, 1907 nr 10, 1939 nr 8; – AGAD: Zespół Zboru Ewangel.-Augsburskiego w W. rkp. 1153, 1156, 1170, 1199, 1267, Wydział Kościelny rkp. W. 3 v. I, K. 6 V. I; Arch. Chrześcijańskiej Akad. Teolog, w W.: Linnert-Pastucha E., Ks. dr Leopold Otto, (mszp. praca magisterska); Arch. Państw. w W.: Parafia Ewangel.-Augsburska w W. księga ślubów 1850, księga chrztów 1852, księga zejść 1853, 1861, Notariat Warszawski: kanc. J. Noskowskiego t. 63, 150; Arch. Paraf. Ewangel.-Augsburskiej w Cieszynie: rkp. bez sygn., Alte Disziplinarsachen 1868, Prediger 1866, Protokóły posiedzeń prezbiterstwa zboru ewang. cieszyńskiego 1867–81; Archiv d. Evangelischen Oberkirchenrats w Berlinie: rkp. Ostpr. II 51, Posen V 28 I; Archiv Humboldt-Universität w Berlinie: rkp. Immatrikulationsbuch; Archiv d. Karl-Marks-Universität w Lipsku: rkp. Doktorbuch der Phil. Facultät 210, Promotionsacten der Phil. Facultät 136; B. Jag.: rkp. 6473 IV, 6524 IV; B. Narod.: rkp. III 5758, III 5759, 7111; B. Ossol.: rkp. 12035 III; B. Synodalna Kościoła Ewangel.-Augsburskiego w W.: Teczka L. M. Otto; B. Uniw. Warsz.: Zespół Synodu Ewang. Ref.: rkp. 212, 217, 298; Deutsches Zentralarchiv w Merseburgu: rkp. Rep. 76 III Sekt. 2–1767 9, 148; Haus- Hof- u. Staats-Archiv PA w Wiedniu: 83 A Raport z 7 X 1861; Muz. Świętokrzyskie w Kielcach: Papiery po Jakubie i Janie Otto; Uniw. Śląski w Kat.: Broda J., Cieszyński okres działalności ks. dra Leopolda Otto, (mszp., praca magisterska); Ks. Dr Leopold Otto, Korespondencja, Górki Wielkie 1974 (mszp.) w zbiorach J. Brody; – Informacje Jadwigi Koniecznej z Radomska oraz korespondencja w posiadaniu autora.
Janusz Narzyński